DOANH NGHIỆP ĐỐI MẶT VỚI NGUY CƠ PHÁ SẢN VÌ GIÁ VẬT LIỆU BẤT CẬP

Nhiều nhà thầu trong thời gian qua phải gánh lỗ tới 15-20% giá trị hợp đồng khi thi công do giá vật liệu xây dựng tăng đột biến. Không ít dự án buộc phải tạm dừng, giãn tiến độ hoặc bù lỗ hàng tỉ đồng chỉ để chờ thị trường “hạ nhiệt”.

Điều đáng chú ý, mọi bên trong chuỗi xây dựng, từ cơ quan quản lý, chủ đầu tư, nhà thầu, tư vấn đến doanh nghiệp cung ứng vật liệu đều thống nhất rằng: cơ chế công bố giá vật liệu hiện nay đã bộc lộ nhiều điểm nghẽn và cần được thay đổi toàn diện.

Bộ Xây dựng hiện đang đối mặt với áp lực cải cách mạnh mẽ, khi nhiều kiến nghị nhấn mạnh nhu cầu tạo ra một “cú hích thể chế” thông qua việc sửa đổi Luật Xây dựng cùng các nghị định liên quan. Trong bối cảnh đó, việc xây dựng một nền tảng web quốc gia thống nhất được xem là giải pháp trọng tâm, đóng vai trò then chốt trong quá trình hiện thực hóa cải cách toàn diện của ngành.

Bài toán quản lý giá vật liệu bất khả thi và mâu thuẫn

Theo phản ánh từ nhiều Sở Xây dựng tại Hà Nội, Quảng Ninh, Đà Nẵng, Cần Thơ, Đồng Nai, Đắk Lắk, Cà Mau, Phú Thọ, Lâm Đồng… cho thấy một bức tranh khó khăn chồng chất. Nguyên nhân gốc rễ do xuất phát từ khối lượng công việc nhiều quá tải và sự chồng chéo mẫu thuẫn trong các quy định pháp luật.

Sở Xây dựng Đắk Lắk chia sẻ, sau sáp nhập hành chính, đơn vị phải tiếp nhận thông tin từ 102 xã thay vì 15 đầu mối, khiến việc tổng hợp giá vật liệu xây dựng trở nên rối rắm, tốn kém nguồn lực. Các địa phương khác như Cà Mau, Lâm Đồng, Đồng Nai… cũng chỉ ra một mẫu thuẫn pháp luật: Luật Xây dựng yêu cầu Sở công bố giá vật liệu, nhưng điều này lại mâu thuẫn với tinh thần của Luật Giá, vốn xác định Nhà nước chỉ quản lý thông qua giá tham khảo, chỉ số giá và bình ổn khi cần thiết, không định giá trực tiếp.

Khoảng cách giữa giá công bố và giá thực tế trên thị trường khiến nhà thầu gặp khó, đồng thời đặt các Sở Xây dựng vào vai trò định giá đầy rủi ro pháp lý, tạo áp lực trách nhiệm lớn. Theo chuyên gia và địa phương, cải cách luật Xây dựng để đồng bộ với Luật Giá là yêu cầu cấp thiết. Thay vì công bố giá định kỳ, Sở cần chuyển sang cung cấp dữ liệu giá tham khảo minh bạch thông qua nền tảng số quốc gia, vừa giải quyết nghịch lý pháp lý, vừa hiện thực hóa quản lý giá theo cơ chế thị trường.

Nhà thầu lỗ, chủ đầu tư căng thẳng vì giá công bố vật liệu - bài toán tiến thoái lưỡng nan

Các ban quản lý dự án, đơn vị trực tiếp chịu trách nhiệm về tiến độ và hiệu quả tài chính, liên tục phản ánh những khó khăn xuất phát từ cơ chế công bố giá vật liệu hiện nay. Theo phản ánh từ Ban Quản lý dự án Đầu tư xây dựng khu vực Dầu Tiếng (Bình Dương), Ban Quản lý dự án công trình giao thông và nông nghiệp Thái Nguyên, Ban Quản lý dự án khu vực Duyên Hải (Vĩnh Long)… giá công bố thường “chậm nhịp” so với thị trường, dẫn tới khó khăn trong lập dự toán, xác định giá thầu, thanh toán và quyết toán.

Tình trạng này khiến nhiều chủ đầu tư rơi vào thế “tiến thoái lưỡng nan”. Ở Đồng bằng sông Cửu Long, giá vật liệu biến động mạnh: thép tăng hơn 1,1 triệu đồng/tấn chỉ trong một tháng, xi măng tăng 60.000–90.000 đồng/tấn.

Tại Hậu Giang, Ban Quản lý dự án đầu tư xây dựng huyện Châu Thành A ghi nhận nhiều nhà thầu “ngó lơ” gói thầu sau khi trúng do chi phí vật liệu tăng cao. Ông Trần Văn Tám, Giám đốc Công ty TNHH Xây dựng Trường Thịnh (TP Cần Thơ), chia sẻ rằng trong quá trình thi công nhiều dự án, công ty từng lỗ từ 15-20% tổng giá trị hợp đồng do giá vật liệu xây dựng tăng đột biến sau khi gói thầu đã trúng. Có những dự án, số tiền bù lỗ lên tới hàng tỉ đồng và buộc phải tạm dừng thi công để chờ giá vật liệu ổn định trở lại. Tình trạng này không chỉ gây áp lực tài chính khổng lồ cho các nhà thầu mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến tiến độ thi công và uy tín của doanh nghiệp.

Công ty TNHH Xây dựng Thương mại Dịch vụ Kỹ thuật Phong Phú cũng gặp tình cảnh tương tự. Do biến động giá xi măng, thép và các vật liệu khác, công ty phải tạm ứng từ 3-4 tỉ đồng chỉ để “nuôi” các gói thầu đã trúng, chờ giá vật liệu giảm mới dám triển khai tiếp. Nếu áp dụng đúng giá công bố theo cơ chế hiện tại, nhà thầu sẽ chịu lỗ ngay từ khâu dự toán; nếu áp giá thị trường thực tế, chủ đầu tư sẽ gặp khó trong việc quyết toán, đồng thời dễ bị thanh tra, kiểm toán “tuýt còi” do hồ sơ không khớp với giá công bố.

Chính sự mâu thuẫn này tạo ra một nghịch lý thể chế rõ ràng, nhà thầu chịu rủi ro tài chính, còn chủ đầu tư phải chịu áp lực pháp lý và trách nhiệm giải trình. Hệ quả là hồ sơ thanh quyết toán bị kéo dài, chi phí tuân thủ tăng cao, công tác quản lý dự án trở nên phức tạp hơn, và toàn bộ cơ chế công bố giá vật liệu hiện hành trở thành bài toán nan giải cho cả hai phía.

Ngoài ra, tình trạng này còn khiến quyết định đầu tư và triển khai dự án bị chậm trễ, ảnh hưởng trực tiếp đến kế hoạch phát triển hạ tầng, tiến độ thi công công trình công cộng, đồng thời gây ra tâm lý lo ngại, thiếu chủ động trong cộng đồng nhà thầu. Không ít doanh nghiệp phải cân nhắc kỹ lưỡng trước khi nhận thầu, vì rủi ro lỗ kéo dài và chi phí tạm ứng quá cao, dẫn đến hiệu quả dự án bị giảm sút, và thị trường xây dựng nói chung gặp nhiều bất ổn.

Nhà thầu lỗ nặng, dòng tiền căng thẳng, dự án chậm tiến độ do "bẫy giá" vật liệu xây dựng

Các nhà thầu, từ tập đoàn lớn như Vinaconex đến các doanh nghiệp nhỏ, đang phải đối mặt với rủi ro tài chính nghiêm trọng do cơ chế giá vật liệu hiện hành chưa phản ánh đúng thực tế thị trường. Vinaconex cho biết giá công bố thấp hơn thực tế khiến việc thi công bị lỗ nặng, ảnh hưởng trực tiếp đến lợi nhuận và sức khỏe tài chính của doanh nghiệp.

Không chỉ riêng Vinaconex, nhiều đơn vị khác cũng rơi vào tình cảnh tương tự. Khi khối lượng công việc đã hoàn thành, nhà thầu đề nghị thanh toán theo giá thị trường thực tế, nhưng chủ đầu tư yêu cầu tính toán dựa trên giá công bố, dẫn tới tranh chấp, đình trệ dòng tiền và áp lực trả nợ.

Tình hình càng trở nên căng thẳng tại Đồng bằng sông Cửu Long, nơi giá vật liệu vừa khan hiếm vừa tăng mạnh, làm suy yếu năng lực tài chính của các nhà thầu, kéo dài tiến độ dự án và gây lãng phí nguồn lực đầu tư công.

Nhiều công ty tư vấn như CDC, Toàn Cầu, Tấn Phát, VTCO, BQP đã gửi kiến nghị tới Bộ Xây dựng, chỉ ra những bất cập nổi bật: Danh mục vật liệu công bố thiếu và không đồng bộ giữa các địa phương; giá giữa các vùng chênh lệch lớn, gây khó khăn cho lập và thẩm định dự toán; thiếu cơ chế bắt buộc doanh nghiệp cung cấp thông tin giá minh bạch, không có hành lang pháp lý rõ ràng cho hoạt động khảo sát và tổng hợp giá. 

Các đơn vị tư vấn đang bị kẹp giữa yêu cầu lập dự toán chính xác và thực tế thị trường hỗn loạn. Thiếu một nguồn dữ liệu giá đáng tin cậy, cập nhật liên tục, công tác thẩm định và dự toán dễ sai lệch, tiềm ẩn rủi ro cho cả nhà thầu lẫn chủ đầu tư.

Giải pháp một cửa quốc giá về giá vật liệu xây dựng

Tình trạng giá vật liệu xây dựng biến động mạnh và cơ chế công bố giá hiện hành gây rủi ro cho nhà thầu lẫn chủ đầu tư, các bên liên quan từ nhà thầu lớn, doanh nghiệp tư vấn đến cơ quan quản lý đều đồng thuận về một giải pháp đột phá chính là xây dựng nền tảng web quốc gia duy nhất để quản lý giá vật liệu, thiết bị và máy thi công, hướng tới minh bạch và hiệu quả đầu tư xây dựng.

Theo đề xuất từ Tập đoàn Amaccao, nền tảng này sẽ đóng vai trò như một “cơ chế một cửa quốc gia”. Các tính năng quan trọng bao gồm: Cấp mã số doanh nghiệp để nhận diện và kiểm soát thông tin đăng tải; niêm yết giá theo thời gian thực, phản ánh chính xác biến động thị trường; tra cứu nguồn gốc xuất xứ vật liệu và thiết bị xây dựng; công cụ giám sát và phân tích dữ liệu hỗ trợ cơ quan quản lý theo dõi, đánh giá và cảnh báo các biến động giá bất thường.

Tuy nhiên, các chuyên gia khẳng định rằng công nghệ chỉ là công cụ, còn cải cách thể chế mới là nền tảng. Việc sửa đổi Luật Xây dựng và các nghị định liên quan, đặc biệt là Nghị định 10/2021, là điều kiện tiên quyết để nền tảng số vận hành hiệu quả, đồng thời giải quyết những mâu thuẫn pháp lý hiện nay. Khung pháp lý mới dự kiến tập trung vào ba nhóm giải pháp chính:

Thứ nhất, công nhận giá trị pháp lý của dữ liệu số: Dữ liệu về giá vật liệu, nhân công và máy thi công do doanh nghiệp đăng tải trên nền tảng số quốc gia sẽ được công nhận là cơ sở dữ liệu quốc gia, làm nền tảng thống nhất cho lập dự toán, đấu thầu, thanh toán và quyết toán.

Thứ hai, phân định rõ trách nhiệm: Bộ Xây dựng giữ vai trò đầu mối quốc gia, UBND các tỉnh chuyển từ chức năng “công bố giá” sang giám sát và sử dụng dữ liệu, trong khi doanh nghiệp chịu trách nhiệm cung cấp thông tin chính xác, minh bạch.

Thứ ba, xây dựng cơ chế giám sát và chế tài: Cơ quan quản lý sẽ có công cụ cảnh báo, kiểm tra và xử lý hành vi cung cấp thông tin sai lệch, đảm bảo minh bạch, công bằng và tránh rủi ro pháp lý cho cả nhà thầu và chủ đầu tư.

Theo đánh giá từ nhiều chuyên gia và doanh nghiệp, nền tảng web quốc gia là phương tiện chuyển hóa thể chế mới thành thực tiễn quản lý, giúp các nguyên tắc pháp lý được áp dụng đồng bộ, minh bạch và hiệu quả.

Sự đồng thuận từ các nhà thầu, chủ đầu tư và doanh nghiệp tư vấn cho thấy quản lý giá vật liệu xây dựng đã đến thời điểm cần một cuộc cải cách hệ thống, thay vì các điều chỉnh nhỏ lẻ. Nền tảng số quốc gia kết hợp với sửa đổi Luật Xây dựng và nghị định liên quan sẽ trở thành “cú hích thể chế”, kiến tạo môi trường đầu tư xây dựng minh bạch, công bằng và bền vững, đồng thời giúp các dự án công trình công khai, hiệu quả và giảm thiểu rủi ro tài chính.

Đỗ Đức Thắng, Cục Kinh tế Quản lý đầu tư xây dựng Bộ Xây dựng. (Pháp Luật TP.HCM, 22/10/2025)